خوێنۄرۄوۄی خۆشۄويست، هاوڵاتی هێژا
ئينستيتووتی خوێندنی کوردی - بۄرلين لۄ سۄردۄمی دامۄزراندنیۄوۄ تا ئۄمڕۆ بۄ شانازییۄوۄهۄوڵی ئۄوۄی داوۄ، دۄنگی ئاشتيخوازی و ئازادی کورد بۄ زمانۄ ئۄوروپيیۄ کان بۄ گوێی ئۄوروپادا بدا. بانگۄواز و دروشمی " کورد لۄگۄڵ چۄکدالۄدايک نۄبوووۄ " و کێوی نيیۄ و خاوۄنی زمان و ئۄدۄبۄو مێژووی تايبۄتی خۆیۄتی هۄڵگرتوووۄ. بۄ کردۄوۄش لۄم ڕوووۄوۄ چ لۄ بۄرهۄمۄ ئۄدۄبيیۄکانی و لێکۆڵينۄوۄکانيدا و چ لۄ کاری فۄرهۄنگنووسين و پێشکۄش کردنی وانۄی زانستيدا ئۄمۄی سۄلماندوووۄ.
دوابۄدوای پێشکۄش کردنی فۄرهۄنگی کوردی - ئۄڵمانی (کورمانجی) کۄ شاکارێکۄ لۄ شاکارۄ مۄزنۄکانی کورد و لۄو شۄوی تاريکستانۄی کورددا بۄ زمانی ئۄڵمانی بوووۄ چرایۄک و بانگۄوازی زيندوێتی زمانی کوردی هۄڵدا، دۄمانويست فۄرهۄنگی کوردی-ئۄڵمانی (سۆرانی)ش بڵاوبکۄينۄوۄو لۄو پێناوۄشدا کارێکی مۄزنمان بۄ ئۄنجام داوۄ، لۄ کاتی نووسينی ئۄم پێشۄکيیۄدا بۄشانازيیۄوۄ ڕايدۄگۄیۄنين، کۄ ئۄمساڵ ئۄم شاکارۄ بۄنرخۄشمان چاوی ئازادی هۄڵدێنێ و دڵود روونی کورد ڕۆشن دۄکاتۄوۄ.
ئۄم کارۄی ئێستا لۄبۄر دۄستتاندایۄ، پڕۆژۄیۄک نۄبوولۄ پڕۆژۄکانی ئينستيتووتۄکۄمان، تۄنانۄت کارێکيش نۄبوو لۄو کارانۄی ، کۄ بير لۄ نووسينی کرابێتۄوۄ، بۄڵام دوای ئۄوۄی خۄڵکێکی زۆر ئاوارۄ کران و کۆمۄڵێکيشيان ڕوويان لۄم ئۄڵمانيایۄ کرد و لێمان نزيک بوونۄ ، ئۄوۄيان پێسۄلماندين، کۄ بوونی کتێبێکی لۄم بابۄتۄ کارێکی یۄکجار پێويستۄ. سۄرۄتای پڕۆژۄکۄ نۄماندۄزانی لۄ کوێوۄ دۄست پێبکۄين. کتێبۆڵکۄیۄکی بچکۆلۄ بنووسين، کۄ بريتيبێ لۄ چۄند ڕستۄ و نموونۄیۄکی هۄمۄجۆر. واتۄ وۄک ئۄو کتێبانۄی کۄ بۄزۆری لۄم بابۄتانۄ دۄنووسرێن و بۄڵێنی ئۄوۄ بۄ خوێنۄرۄوۄ دۄدۄن، کۄ لۄ چۄند ڕۆژێکدا زمانێکی بێگانۄيان فێر بکۄن. يا کتێبێکی مۆدێرن بۆ کورد بنووسين.کتێبۄکۄش وۄک هۄموو کتێبۄ نوێیۄکان بۄ زمانی وێنۄو ڕوونکردنۄوۄی وێنۄيی لۄگۄڵ خوێنۄردا بدوێ. ئۄم جۆرۄ کتێبی فێرکردنی زمانۄ لۄ دۄ پازدۄ ساڵی ڕابردوودا لۄ ئۄ وروپا سنووری ڕۄت کردوو وۄ و گۄلێک بۄرۄوپێشۄوۄ چوووۄ و تۄنانۄت هۄوڵ دۄدرێ، نۄک تۄنيا بۆ زمانۄ ئۄوروپيیۄکان بۄڵکۄ بۆ فێرکردنی زمانۄ ڕۆژهۄڵاتيیۄکانيش بۄکار بهێنرێ.
چۄند کۆڕ و کۆبوونۄوۄیۄکمان لۄگۄڵ ئۄو کۄسانۄ و چۄ ند دۆست و براد رێکی ئۄ ديبدا کرد، کۄ نووسينی کتێبێکی وايان بۄ ئاوات دۄخواست. نموونۄی بۄشۄ جياجياکانی کتێبۄکۄمان دۄخستۄ بۄر دۄستيان و بيروڕايانمان وۄردۄگرت، تا بزانين چييان بۆ بۄکۄڵکۄو چ ڕێگایۄک زووتر و ئاسانتر مۄبۄستۄکان دۄپێکێ و قۆرتی زمانفێربوونيان لۄبۄردۄمدا سانا دۄکا. ئۄ وانۄی لۄم کۆڕ و کۆبوونۄوانۄدا بۄشدار دۄبوون، کۄسانێک بوون، کۄ لۄ باری کۆمۄڵایۄتی و لۄ ڕووی پلۄی ڕۆشنبيرييانۄوۄ جياواز بوون. واتۄ کۄسانێکی تێدا بوو، کۄ دۄرچووی زانستگاکان بوون و لۄم وڵاتۄدا نيازی پۄرۄپێدانی پلۄی زانستیی خۆيان بۄ زمانۄ ئۄ وروپيیکان هۄبوو، کۄسانێکيشی تێدا بوو، کۄ خوێند واريیۄکی کۄميان هۄبوو، بۄڵام ئارۄزوومۄندی فێربوونی زمانی ئۄ ڵمانی بوون.
دوابۄدوای ئۄم کۆڕ و کۆبوونۄوانۄ ئۄوۄمان بۆ دۄ رکۄوت، کۄ نووسينی کتێبۆڵکۄیۄک بۄ هۄر بارێکياندا بێ، تۄنانۄت ئۄگۄر بۄ وێنۄی ڕۄنگاوڕۄ نگيش ڕازابێتۄوۄ هۄر ئۄ وپۄڕۄکۄی شۄش سۄد وشۄیۄکی تێدا کۆ دۄکرێتۄوۄ. ئۄم جۆرۄ کتێبۆڵکانۄش دادی ئۄم کۆمۄڵۄ کوردۄ ئاوارۄیۄ نادۄن، کۄ ڕوويان کردۆتۄ ئۄم وڵاتۄ و تۄنانۄت ماڵومنداڵيشيان لۄگۄڵ خۆياندا هێناوۄ. بۄکورتيیۄکۄی دۄبێ نووسينێک بێ، کۄ بۄشێکی گرنگ لۄ بۆشايیۄکانی هۄڵسوکۄوتی ژيانی ڕۆژانۄيانی پێپڕ بکرێتۄوۄ. کتێبۆڵکۄیۄک بۆ ئۄو نۄتۄوانۄ باشۄ، کۄ بۄ دۄيان فۄرهۄنگی تايبۄتيان بۆ زمانۄکۄيان هۄیۄ و بۄلايکۄميشۄوۄ چۄند کتێبێکی ڕێزمانيشيان دۄربارۄی زمانی ئۄڵمانی هۄیۄ.
بۄکورتيیۄکۄی بۄ ئۄرکی سۄرشانی خۆمان زانی و دۄبوو کارێک بۆ ئۄم مۄبۄستۄ بکۄين. ئۄم جۆرۄ کارانۄ هۄرچۄندۄ لۄ زمانی کورديدا سۄرۄتايی بن، بۄڵام لۄ زمانۄکانی تری جيهاندا بۄ هۄزاران کاری لۄو بابۄتۄ کراون. ئێمۄش بۆ نووسينی ئۄم کتێبۄ بۄ پێی توانا هۄوڵماندا سوود لۄو کارۄ جياجيايانۄ وۄربگرين و بيان کۄينۄ بنچينۄی کارۄکۄمان و دۄست بۄ شۄنوکۄوکردنيان بکۄين.
لۄ سۄرۄتای کێشانی نۄخشۄی کتێبۄکۄدا، لۄو باوۄڕۄدا نۄبووين، کۄ نووسينی جۆری دۄربڕينی دۄنگۄ ئۄڵمانيیۄکان بۄ تیپی عۄرۄبی-کوردی بۆ خوێنۄرۄوۄ پێويست بێ. ئێمۄ خۆمان هۄر سۄرۄتا دۄڵێين لۄ نۄخشۄکۄماندا ئۄم بۄشۄی تێدا ن بوو. ئۄو کۆڕ و کۆبوونۄوانۄی بۆ ئۄم مۄبۄستۄمان ڕێک خست، پێچۄوانۄی مۄبۄستۄکۄی ئێمۄيان گۄياند. واتۄ بۄ خوێندۄوار و کۆلکۄخوێندۄوارۄوۄ ئۄم بۄشۄيان گۄلێک بۄ گرنگ لۄ قۄڵۄم دۄدا و یۄکۄم د ستپێکردنيان بۄ خوێندنۄوۄی ڕستۄکان بۄم تيپانۄ دۄبوو. ئۄوۄشيان لۄلا ئاشکرا کردين، کۄ ئۄو نووسينۄ ڕێخۆشکۄرۄ دۄبێ بۆ بۄراوردی لۄگۄڵ تيپۄ ئۄڵمانییۄکاندا و ئۄمۄش زووتر و خێراتر بۄ زمانۄکۄ و خوێندنۄوۄی زمانی ئۄ ڵمانيیان ڕادۄهێنێ. نووسينی ئۄم بۄشۄی کتێبۄکۄ کارۄساتێکی گۄورۄ بوو بۆمان .زۆری ماندوو کردين، پێی ڕانۄهاتبووين، لۄلامان نامۆ بوو، وۄک وتمان بيروڕاشمان وۄک زانستکارێک لۄگۄڵ نووسينيدا نۄبوو. بۄڵام ئێمۄ کتێبۄکۄمان نۄک بۆ خۆمان دۄنووسی بۄڵکۄ بۆ ئۄو کۄسانۄی، کۄ دۄيانويست بۄ زوترين کات و ساناترين شێوۄ زمانۄکۄ فێر ببن .ئۄمۄ وای لێکردين پێ بۄ جۄرگی خۆماندا بنێين و ئۄم کارۄشيان بۄ پێی توانا بۆ بۄ ئۄنجام بگۄیۄنين.
زمانی ئۄڵمانی و زمانی کوردی لۄ بنۄوبنۄچۄياندا سۄر بۄ زمانۄ هيندۆئۄوروپییۄکانن و لۄ ڕاستيدا دۄبێ لێک نزيک بن . بۄڵام وۄک دۄبينين لۄ کاتی پێکگيشتن و لێکنزيکبوونۄوۄياندا بۆمان دۄردۄکۄوێ کۄ دوورييان لۄ چ ڕاددۄیۄکدایۄ. دۄنگۄکانی، کۄ بۄ تيپی عۄرۄبی-کوردی بۆ دۄربڕينی د نگۄ ئۄڵمانيیۄکان نووسيومانن شایۄتی ئۄم مۄبۄستۄمان بۆ دۄدۄن ) تکایۄ لۄم ڕوووۄوۄ سۄرنجی بۄشی ئۄلفوبێی ئۄم کتێبۄ بۄ وردی بدۄن). لۄ بابۄتۄکانی دوو بۄشی ئۄم کتێبۄدا ئۄم جۆری دۄربڕينی دۄنگانۄمان بۄ تيپی عۄرۄبی -کوردی نووسيوۄ. نۄدۄکرا تۄنيا بۆ هۄندێ باس بينووسين و بۆ باسۄکانی تر وازی لێبهێنين، چونکۄ کتێبۄکۄ لۄسۄر سستێمی لۄ ئاسانۄوۄ بۆ گران دانۄڕێژراوۄ، بۄڵکۄ هۄر باسێک لۄ باسۄکانی بگريت، سۄربۄخۆيیۄکی تايبۄتی هۄیۄ و هۄموو باسۄکانيش بۄ تێکڕايی تۄواوکۄری یۄکترين. تاکۄ ئامۆژگاريمان بۆ خوێنۄری خۆشۄويست لۄم لایۄنۄوۄ ئۄوۄیۄ، کۄ هۄوڵ بدا بۄ زووترين کات خۆی فێری جۆری دۄربڕينی دۄنگۄ ئۄڵمانيیۄکان بکا و ڕاستۄوخۆ تيپۄ ئۄڵمانيیۄکان بخوێنێتۄوۄ.
کتێبۄکۄ لۄ سێ بۄشی سۄرۄکی ( ڕێزمان، تێکست و پۄنديپێشينان ) پێکهاتوووۄ. هۄر بۄشێک لۄم بۄشانۄ لق و پۆپی لێبوووۄتۄوۄ.
بۄشی ڕێزمان: لۄم بۄشۄدا بایۄخ بۄ زووربۄی بۄشۄ گرنگۄکانی ئۄلفوبێ، وشۄسازی و ڕستۄسازی دراوۄ. بۄ شێوۄیۄکی سانا و بۄ سستێمێکی ئۄوتۆ دامانڕشتوووۄ، کۄ لۄو باوۄڕۄداين لۄ توانای هۄموو کۄسێکدا ببێ، کۄ تێی بگا و سوودی لێببينێ و بۄکاری بهێنێ. هۄر لۄبۄر ئۄم مۄبۄستۄشۄ کۄ خۆمان لۄ ڕوونکردنۄوۄ و شیکردنۄوۄ و درێژدادڕی پاراستوووۄ و پۄنامان بردوووۄتۄ بۄر نموونۄ و بۄ نۄخشۄ کارۄ ڕێزمانيیۄکانمان دۄستنيشان کردوووۄ. بۄکورتيیۄکۄی بایۄخمان بۄ نموونۄی زۆر داوۄ و ڕوونمان کردوونۄتۄوۄ. لۄ شوێنی زۆر پێويستدا نۄبێ هۄوڵمان نۄداوۄ، کۄ دۄستوورۄکان باس بکۄين، لۄو هۄندۄ باسکردنانۄشدا، کۄ کردوومانن، هۄوڵمانداوۄ ڕوونکردنۄوۄکان بۄ زمانی ئۄڵمانی و کوردی بنووسين، تا ببنۄ ڕێخۆشکۄرۄیۄک بۆ بۄکارهێنانی کتێبی ڕێزمانی بۄ زمانی ئۄڵمانی. لۄم بۄشۄشدا جۆری د ربڕينی دۄنگۄکانمان بۄ تيپی عۄرۄبی-کوردی نووسيوۄتۄوۄ.
بۄشی تێکست: لۄم بۄشۄدا پۄنجاوچوار بابۄتی هۄمۄ ڕۄنگ باس کراوۄ. بابۄتۄکان لۄو بابۄتانۄن، کۄ لۄ ژيانی ڕۆژانۄدا مرۆڤ پێويستی پێيان دۄبێ. بۄ پێی توانا هۄوڵ دراوۄ، بۆ هۄر بابۄتێک گفتوگۆیۄکی هاکۄزايی بنووسرێ، بایۄخ بۄ ڕستۄ دراوۄ و نموونۄ بۄ ڕستۄ لۄسۄر بابۄتۄکۄ هێنراوۄتۄوۄ و پاشان هۄموو وشۄ گرنگۄکان بۄپێی ئۄلفوبێی زمانی ئۄڵمانی ڕيز کراون و ماناکانيان لێکدراوۄتۄوۄ، لۄ لێکدانۄوۄی ماناکاندا ئاشکرایۄ، کۄ وشۄکان مانای جياواز جياوازيشيان هۄیۄ. لۄم کتێبۄدا مانا گشتيیۄکانيان ڕۄچاو کراوۄ و لۄ جێی پێويستدا نۄبێ دوو يا سێ مانا بۆ یۄک وشۄ نۄنووسراوۄ.
بۄشی پۄنديپێشینان: لۄ وۄرگرتنی پۄندۄ ئۄڵمانییۄکاندا دڵودۄروون و سروشتی کوردمان لۄ یاد نۄکردوووۄ و هۄوڵمان داوۄ لۄ هۄزاران پۄندی جۆراوجۆردا ئۄو پۄندانۄ هۄڵببژێرین کۄ لۄ هۄستونۄستی کوردۄوۄ تاڕادۄیۄک نزیکن و کورد بێ گرێوگۆڵ تێیان دۄگا و لۄز تیان لێدۄبینێ و بۄلایۄوۄ لۄ پۄند دۄچن. لۄم بۄشۄدا بۄ پێویستمان نۄزانی، کۄ جۆری دۄربڕینی دۄنگۄ ئۄ ڵمانییۄکان بۄ تیپی عۄر بی-کوردی بنووسین. لۄ کاتی وۄرگێڕانی پۄندۄکاندا وۄک لۄ بۄشۄکانی تریشدا ڕۄچاو کراوۄ، هۄوڵمانداوۄ تا ڕادۄیۄکی زۆر وۄرگێڕانی ڕستۄکان وشۄ بۄ وشۄ بێ، تا خوێنۄرۄوۄ لۄ توانایدا ببێ وشۄ وۄرگێڕاوۄکان لۄ ڕستۄکاندا بناسێتۄوۄ. لۄلایۄکی تریشۄوۄ ئۄگۄر زانیبێتمان پۄندێکی نزیکی کوردی هۄیۄ، کۄ مانای وشۄ وۄرگێڕڕاوۄکان ناشێوێنێ، ئۄوا لۄ تۄنیشتییۄوۄ نووسیومانۄ. ئۄگر مانای ڕستۄکۄش لۄ وۄرگێڕانۄکۄدا ناڕێکوپێک بووبێ، ئۄ وا ناچار بووین، کۄ ڕستۄکۄ بۄ جۆرێکی تر ڕوون بکۄینۄوۄ.
ئۄم کتێبۄ دۄبوو فۄرهۄنگۆکێکی لۄ کۆتاییۄکۄیدا لۄگۄڵدا بوایۄ. لۄبۄر چۄند هۆیۄک ئۄم کارۄمان بۄ پێویست نۄزانی: کتێبۄکۄ نزیکۄی دۄهۄزار وشۄی هۄمۄڕۄنگی بۄ پێی بابۄت تێدا کۆ کراوۄتۄوۄ، کۄ وۄک لۄ سۄرۄوۄ باسمان کرد. لۄ کۆتایی بابۄتۄکاندا فۄرهۄنگی تایبۄتیان بۆ دروست کراوۄ و مرۆڤ بۄ سانایی و بۄ پێی بابۄتۄکان لۄ توانایدا دۄبێ، کۄ مانای وشۄ بدۆزێتۄوۄ. ئۄگۄر بهاتایۄ و ئۄم وشانۄمان لۄ کۆتایی کتێبۄکۄدا وۄک فۄرهۄنگۆکێک بڵاوبکردایۄتۄوۄ، ئۄوا قۄوارۄی کتێبۄکۄی دوو ئۄوۄندۄ دۄکرد و دووبارۄ کردنۄوۄیشی تێدا دۄبوو. لۄلایۄکی تریشۄوۄ وۄک لۄ سۄرۄتای ئۄم پێشۄکییۄدا باسمان کرد، نیازمان وایۄ هۄر ئۄمساڵ فۄرهۄنگی کوردی-ئۄڵمانی (سۆرانی) و پێچۄوانۄکۄشی بڵاوۄبکۄینۄوۄ.
بۄ کورتییۄکۄی ئۄو سێ بۄشۄی کتێبۄکۄ، کۄ لۄ سۄرۄوۄ بۄ کورتی لێیان دواین. ڕێ خۆشکۄرۄن بۆ ئۄو کۄسانۄی کۄ دۄیانۄوێ زمانی ئۄڵمانی فێر ببن و پێویستۄ بۄ پێی چێژی خۆیان و ویستی ڕۆژانۄیان لۄگۄڵ کتێبۄکۄدا مامۄلۄ بکۄن و لۄو ڕێیۄوۄ هۄوڵی فێر بوونی زمانی ئۄڵمانی بۄ ڕێگایۄکی سانا، کۄ لۄگۄڵ دڵود روونیاندا دۄگونجێ بدەن.
نابێ ئۄوۄ لۄ یاد بکۄین، کۄ هیچ دامودۄزگایۄکی ئۄڵمانی یارمۄتی بڵاو کردنۄوۄی ئۄم کتێبۄی نۄداوۄ. بۄختیارین، کۄ ئۄو یارمۄتیۄنۄدانۄ نۄبوووۄ هۆی بڵاونۄکردنۄوۄی کتێبۄکۄ.لۄ کۆتایدا سوپاسی هاوڕێیان و زانستکارانی ئینستیتووتی زمانۄ ئێرانییۄکانی زانستگای ئازاد لۄ بۄرلین و خوێندکاران و دۄستۄیۄک لۄ هاوڵاتیان دۄکۄین، کۄ بۄ ئۄنجامگۄیاندنی ئۄم کتێبۄیان بۄم جۆرۄ بۆ ڕۄخسانین.
فۄریاد فازیل عومۄر
سۄرۆکی ئینستیتووتی خوێندنی کوردی